مبانی تفسیر قرآن به قرآن

تاریخ پر فراز و نشیب قرآن از کاربرد روش‌های گوناگون تفسیری در فهم آیات وحی حکایت دارد. در عصر نزول که پیامبر صل الله علیه و آله تفسیر و تبیین آیات وحی را بر عهده داشت ،[1] مسلمانان تفسیر آیات را از حضرت جویا می‌شدند. پس از ارتحال رسول خدا صل الله علیه و آله، مفسران از صحابه، روش تفسیر روایی و نقلی را برگزیدند و افرادی چون ابن‌عباس، سعید بن جبیر، مجاهد و عکرمه در مدرسۀ تفسیری مکه و صحابه‌ای مانند ابی‌ بن کعب زید بن اسلم در مدرسۀ تفسیری مدینه و شخصیت‌هایی نظیر ابن‌مسعود از مدرسۀ تفسیر عراق، آیات را بر اساس سخنان پیامبر صل الله علیه و آله تفسیر می‌کردند. با پایان‌یافتن عصر صحابه، تابعین عهده‌دار تفسیر قرآن شدند و افرادی همچون حسن بصری و قتاده در کنار روش نقلی، از روش عقلی نیز در تفسیر آیات سود می‌جستند و شماری نیز تفسیر دل‌بخواهی آیات را پیشه کردند و برابرسازی آیات قرآن با باورها و عقاید فرقه‌ای را دنبال می‌نمودند. پس از عصر تابعین، روش‌ها و رویکردهای تفسیری تنوع و تکثر یافت و در دوره‌های گوناگون، برخی روش‌ها نسبت به روش‌های دیگر اقبال بیشتری یافت.
یکی از روش‌هایی که در طول تاریخ تفسیر، فراز و نشیب بسیار داشته و برخی مفسران اقبال بسیار به آن نشان داده و شماری دیگر به آن کم‌توجه بوده‌اند و برخی آن را هم‌سطح و هم‌اندازه روش‌های دیگر تفسیر دیده‌اند، تفسیر قرآن به قرآن است.
روش تفسیر قرآن به قرآن از جهات گوناگونی می‌تواند به عنوان یک مسئله مطرح شود که برخی از مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
ـ آیا تفسیر قرآن به قرآن قواعد خاصی دارد ؟
ـ ضوابط تفسیر قرآن به قرآن کدام‌اند ؟
ـ آیا تفسیر قرآن به قرآن شرایط خاصی دارد ؟
ـ مبانی تفسیر قرآن به قرآن چیست ؟
در میان مسائل یادشده، سؤال از مبانی تفسیر قرآن به قرآن یکی از مباحث مهم و کلیدی روش‌شناسی روش شناخته می‌شود. بر این اساس مسئله اصلی این نوشتار، مبانی تفسیر قرآن به قرآن است و سؤال اصلی و برخی سؤالات فرعی این مسئله عبارت‌اند از:
ـ روش تفسیر قرآن به قرآن به چه معناست ؟
ـ تعریف مبانی چیست ؟
ـ تفاوت مبانی، اصول و قواعد چیست ؟
ـ مبانی تفسیر قرآن به قرآن کدام است ؟
و ...